Στον πρόσφατο "πόλεμο" που ξέσπασε άλλη μια φορά κατά της Ελλαδικής
Εκκλησίας με αφορμή (μάλλον διαφανές πρόσχημα) την περικοπή σκηνής από το
ντοκυμανταίρ του Κώστα Γαβρά για το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως, η οποία φέρεται
ότι έγινε κατ’ εντολή της Εκκλησίας, θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω μερικά
πράγματα υπό ιστορικο-αρχαιολογικό πρίσμα. Αρχίζω από την Εκκλησία.
Ποια πρέπει να είναι η στάση της απέναντι σε ό,τι διαφωνεί; Όχι, βέβαια, η
επιβολή φίμωσης, λογοκρισίας: δέν σώζει τίποτε έτσι! Οι αφορισμοί κατά του
Λασκαράτου, του Ροΐδη, του Καζαντζάκη (αν υπήρξε ποτέ τέτοιος) και οι
μαγκουροφορίες για τα καρναβάλια ή για αντιχριστιανικά φιλμ ασφαλώς δεν
ωφέλησαν κανένα. Οφείλει να εκφέρει τον λόγο της με σύνεση, γνώση, διάκριση
και αγάπη. Ρόλος της Εκκλησίας είναι να σώζει μαρτυρώντας, με διπλή Εννοια:
της μαρτυρίας και του θυσιαστικού μαρτυρίου. Οφείλει να αρνείται σταθερά τον
πειρασμό της άσκησης κοσμικής εξουσίας. Και ας θυμάται ότι ενίοτε, σε
παρόμοιες περιπτώσεις, πολύ εύγλωττα ο Ιησούς εσιώπα, όχι από αδυναμία αλλά
από επίγνωση των ανθρωπίνων.
Από την άλλη, δεν υπήρξε μέχρι σήμερα επίσημη ανακοίνωση συνοδική ή του
Αρχιεπισκόπου κ. Ιερωνύμου, γνωστού για τη σύνεση, την ανθρωπιστική παιδεία
και την αρχαιολογική καλλιέργειά του. Η Εκκλησία, ως σύνολο, δεν επιτρέπεται
να χρεωθεί τυχόν μεμονωμένες απόψεις ή ενέργειες οποιουδήποτε ιερωμένου, αν
αυτές δέν φέρουν σφραγίδα συνοδικότητας.
Έρχομαι στην άλλη πλευρά. Για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μου δεν
είδα το επίμαχο φιλμ και βασίζομαι σε ό,τι διάβασα. Ως μέσος πολίτης ωστόσο
διερωτώμαι: Ποιος έδωσε το σενάριο στον κ. Γαβρά, αξιοσέβαστο σκηνοθέτη και
διανοούμενο αλλά όχι ιστορικό μήτε αρχαιολόγο; Ποιες πηγές χρησιμοποιήθηκαν,
ποιοι ήσαν οι επιστημονικοί σύμβουλοι για την ιστορία του Παρθενώνα στον
Μεσαίωνα; Ποιές είναι οι δικές του θέσεις, γενικότερα, απέναντι στην
Εκκλησία της πατρίδας του; Με ποιους όρους υπεγράφη τυχόν συμβόλαιο με το
Υπουργείο Πολιτισμού; Και τέλος, ποια είναι τα ιστορικά τεκμήρια της
επιχειρηματολογίας των επιθέσεων εναντίον της Εκκλησίας στη συγκεκριμένη
περίπτωση; Κανένα δεν έχει ακουστεί, αν δεν κάνω λάθος, εκτός από συνήθη,
δημοσιογραφικά αναμασήματα και προχειρόλογες κατηγορίες κατά της
"αντιδραστικής" Εκκλησίας.
Παρακάτω παραθέτω μερικά στοιχειώδη ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για
τον Παρθενώνα στα βυζαντινά και μεσαιωνικά χρόνια με βάση κυρίως νεώτερη,
αξιόπιστη βιβλιογραφία.
Α) Ιστορικά δεδομένα
Ο Χριστιανισμός εισχώρησε νωρίς στην Αθήνα (κήρυγμα Αποστόλου Παύλου, 1ος
αι. μ.Χ.) αλλά η παλαιά εθνική (: ειδωλολατρική) ζωή κράτησε ακμαία έως και
τον 5ο αι. Έτσι εξηγούνται τρία αναντίρρητα γεγονότα: Πρώτον, ότι οι
Χριστιανοί έως τον 6ο αιώνα χτίζουν πενιχρούς ναούς κυρίως σε ?πόκεντρα
μέρη, μακριά από το επίσημο κέντρο (Αγορά, Ακρόπολη). Δεύτερον, εδώ
ανδρώνεται μια σειρά απολογητών του Χριστιανισμού, πριν ακόμη ο τελευταίος
αναγνωριστεί ως επίσημη θρησκεία, που αντικρούουν τους εθνικούς αλλά και
συνυπάρχουν μαζί τους, όπως οι Κοδράτος, Αθηναγόρας, πιθανόν και οι
Αριστείδης και Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Τρίτον, παρουσιάζεται και στην Αθήνα
σειρά μαρτύρων της πίστης (επίσκοπος Πόπλιος, Κοδράτος, Δαρεία, Λεωνίδης κ.
ά.), πράγμα που δείχνει ότι υπήρξε φανατισμός των ειδωλολατρών αλλά σε
μικρότερο βαθμό σε σύγκριση με άλλα μέρη. Αργότερα, όταν κοπάσουν οι διωγμοί
κατά των Χριστιανών, σπουδάζουν εδώ τα κλασικά γράμματα επιφανείς πατέρες,
όπως οι άγιοι Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Μέγας Βασίλειος και άλλοι. Η πόλη
προμηθεύει λόγιες ηγεμονίδες και αυτοκράτειρες στη Βασιλεύουσα
(Αθηναΐς-Ευδοκία, Ειρήνη, Θεοφανώ). Στις παραμονές της φραγκικής άλωσης ο
μητροπολίτης της, λόγιος Μιχαήλ Χωνιάτης μνημονεύει του αρχαίου κάλλους της.
Στον Ιουστινιανό προσάπτεται, ευκαίρως-ακαίρως, η κατηγορία του κλεισίματος
της Ακαδημίας (529 μ.Χ.) και η φυγή των τελευταίων επτά φιλοσόφων στην
Περσία. Σοβαρές σύγχρονες έρευνες μιλάν για ασαφή στοιχεία και για
αδιευκρίνιστες προθέσεις του αυτοκράτορα. Αρκετοί υποστηρίζουν πως το
κλείσιμο δεν ήταν η αιτία αλλά η διαπιστωτική πράξη της παρακμής της
Ακαδημίας ως εθνικής, που πιθανόν συνέχισε υπό Χριστιανούς διδασκάλους.
Καμιά ιστορική μαρτυρία δεν διαθέτουμε για ηθελημένη, βίαιη καταστροφή
εθνικών ιερών στην Αθήνα από τους Χριστιανούς σε ολόκληρη τη
χριστιανική-βυζαντινή περίοδο (δηλαδή έως τα τέλη του 12ου αι.). Εάν
πράγματι ο Παρθενώνας πυρπολήθηκε από το γερμανικό φύλο των Ερούλων το 267
μ.Χ., όπως υποστηρίζεται από νεώτερους ερευνητές, δεν φταίνε οι Χριστιανοί,
που τότε ήσαν ακόμη διωκόμενοι! Διερωτάται μάλιστα κανείς, πώς ο Ιουλιανός ο
Παραβάτης με το άσβεστο μίσος του κατά των Χριστιανών, που έμεινε επί μήνες
στην Αθήνα, δεν αναφέρει τίποτε σχετικό!
Βαραίνει ακόμη τους βυζαντινούς αυτοκράτορες (Μέγα Κωνσταντίνο, Θεοδόσιο),
κατά τους αντιβυζαντινούς διανοουμένους μας, το κρίμα της λαφυραγώγησης
αγαλμάτων, ιδιαίτερα του χρυσελεφάντινου της Παλλάδος Αθηνάς από τον
Παρθενώνα. Ωστόσο, πρώτον, αυτό ήταν παράδοση ήδη από την (εθνική) Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία που βαστάει δυστυχώς έως τις μέρες μας (πρβλ. Μέγα Ναπολέοντα
και αιγυπτιακές αρχαιότητες, Έλγιν, Γερμανούς και ναό Περγάμου, Ναζί,
Σοβιετικούς στην κατεχόμενη Ανατολική Γερμανία, σήμερα τις συλημένες
αρχαιότητες Αφγανιστάν, Ιράκ, Ιράν, Βόρειας Κύπρου κλπ.). Και αν τούτο
δίκαια είναι αποκρουστικό για μας από τον Διαφωτισμό και εξής, δεν πρέπει να
μεταφέρουμε σημερινά κριτήρια σε εποχές τόσο διαφορετικές από τη δική μας!
Δεύτερον, τα αγάλματα δεν καταστράφηκαν, αλλά στόλισαν τη χριστιανική
Κωνσταντινούπολη, που μεταβλήθηκε σε απέραντο υπαίθριο μουσείο της
ειδωλολατρικής ελληνορωμαϊκής τέχνης - συνεπώς κανένας "φανατισμός
ρασοφόρων"! (Αφήνω κατά μέρος τη χονδροειδή ιστορική ανακρίβεια του κ. Γαβρά
για ρασοφορία την εποχή αυτή). Πολλά καταστράφηκαν με την πάροδο των αιώνων
αλλά και λεηλατήθηκαν από τους σταυροφόρους το 1204 (όπως λ.χ. τα λεγόμενα
"άλογα του Αγίου Μάρκου" στη Βενετία) και ο Νικήτας Χωνιάτης έγραψε
σπαρακτικό θρήνο για την απώλειά τους! Τρίτον, κατά πρόσφατες απόψεις το
άγαλμα της Αθηνάς πιθανόν κάηκε στον εμπρησμό των Ερούλων καί
αντικαταστάθηκε με καινούργιο από τον Ιουλιανό τον Παραβάτη (361-363). Ό,τι
πάντως και να συνέβη, είναι αμέτοχοι του "εγκλήματος" οι "φανατικοί
ρασοφόροι"!
Υπάρχει και το περιβόητο διάταγμα του Θεοδοσίου Β? (435) για το κλείσιμο των
εθνικών ιερών, που εκλαμβάνεται ως αιτία των καταστροφών. Αλλά η μη εφαρμογή
του, ειδικά στην Αθήνα, είναι πασιφανής? πώς αλλιώς σώθηκαν ακέραια
Παρθενώνας, Ερέχθειο, Θησείο; Το έδικτο, τουλάχιστον για τον συγκεκριμένο,
τον ελλαδικό χώρο, πιθανόν να εφαρμόστηκε ως απαγόρευση των ειδωλολατρικών
τελετών μόνο.
Αν αφήσουμε κατά μέρος τη σλαβική επιδρομή (τέλη 6ου αι.), που πάντως δεν
άγγιξε την Ακρόπολη, και τη σκοτεινή στις λεπτομέρειές της επιδρομή των
Σαρακηνών (11ος 12ος αι.;), οι Φράγκοι, οι Καταλανοί και οι Φλωρεντινοί
ηγεμόνες φαίνεται ότι κατέστρεψαν ή λαφυραγώγησαν πολύ περισσότερα αρχαία
από τους Βυζαντινούς, μάλιστα με την ανέγερση ανακτόρου τους στην Ακρόπολη
(13ος αι. και εξής). Επανελήφθησαν οι καταστροφές με την πτώση στους
Οθωμανούς (1456 και εξής? ανέγερση Τζαμιού), με την τρομερή ανατίναξη του
Βενετού Μοροζίνη (1687), με τη συστηματική λεηλασία του περιβόητου Έλγιν και
του συμβούλου του ιερωμένου Hunt (1801-1810) και τέλος στην Ελληνική
Επανάσταση (γνωστό το επεισόδιο του στρατηγού Μακρυγιάννη, που έδινε βόλια
στους πολιορκημένους στην Ακρόπολη Τούρκους για να μη λιώνουν τους κίονές
της για το μολύβι τους!). Δεν χρειάζονται σχόλια στο παρανοϊκό όνειρο του
Γερμανο? Schinkel (1834) να χτίσει τα ανάκτορα του Όθωνος στην Ακρόπολη!
Αν δεχτούμε, για χάρη του διαλόγου, ως αληθινά τα περί καταστροφών στον
Παρθενώνα από "φανατικούς ρασοφόρους", γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν κατακριτέο
για την εποχή τους και τα δικά της κριτήρια; Οι ίδιοι οι αρχαίοι Αθηναίοι
ήσαν δεισιδαιμονέστεροι κατά πάντα κατά τον Απόστολο Παύλο (Πράξεις
Αποστόλων ιζ?, 22), δηλαδή τόσο ευσεβείς, ώστε ν’ ανεγείρουν βωμό ακόμα και
τω αγνώστω θεώ! Δεν ήσαν οι ίδιοι που κατέστρεψαν στην Ακρόπολη κάθε ίχνος
της μυκηναϊκής της φάσης, επομένως και ιερά της χθόνιας λατρείας που
αντικαταστάθηκε από το ολυμπιακό δωδεκάθεο, γιά νά χτίσουν τον αρχαϊκό
Παρθενώνα; (Τεκμήριά του τα εξαίσια αρχαϊκά γλυπτά στο Μουσε?ο). Δεν
εξέφρασαν έτσι την πίστη στους δικούς τους θεούς, καταδικάζοντας σε αφάνεια
τους προηγούμενους, όπως άλλωστε συνέβη σε όλο τον ελληνικό χώρο; Και ο
πεισιστράτειος Παρθενώνας δεν ισοπεδώθηκε για χάρη του περίκλειου
επιτεύγματος; Γιατί λοιπόν μόνο οι Χριστιανοί είναι "φανατικοί" και όχι και
οι αρχαίοι Έλληνες και Αθηναίοι, αν επιμένουμε να κρίνουμε μέ δύο μέτρα και
δύο σταθμά, και προπάντων με τόση προκατάληψη ο,τι χριστιανικό;
Β)Aρχαιολογικά δεδομένα
Άγνωστο είναι πότε ακριβώς μετατράπηκε σε καθεδρικό ναό της Παρθένου ο
Παρθενώνας. Το πιθανότερο είναι τον 6ο αιώνα, αλλά ήδη είχε πριν κλειστεί
για την εθνική λατρεία. Οι χριστιανικές μετατροπές αφορούσαν τη λειτουργία
τού κτίσματος ως εκκλησίας? ο αρχιτεκτονικός σκελετός έμεινε σχεδόν
ανέπαφος.
Παραμένει ωστόσο αρχαιολογικό αίνιγμα η χρονολόγηση καί η αιτία μερικής
απολάξευσης των αρχαίων μετοπών στις τρεις του πλευρές (πλην της νότιας),
πάντως αποκλείεται ο "καλογερικός, μεσαιωνικός φανατισμός", που δεν είχε
λόγο να φεισθεί καμιάς πλευράς. Αν υποτεθεί ότι κρίθηκε αρχιτεκτονικά
αναγκαίο να καταστραφούν οι μετόπες λόγω της προσθήκης του υπερώου
("γυναικωνίτη") στην τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, γιατί
καταστράφηκαν οι της ανατολικής πλευράς (όπου ήταν το Ιερό Βήμα, χωρίς
υπερώα βεβαίως!), έμειναν όμως ανέπαφες οι της νότιας πλευράς, όπου
εκτεινόταν το υπερώο; Προσπάθειες αρχαιολόγων, κυρίως κλασικών, να
ερμηνεύσουν "χριστιανικά" (interpretatio christiana) τις μετόπες της
ακέραιης νότιας πλευράς, δεν είναι πειστικές: ανάλογα κριτήρια γιατί δεν
ίσχυσαν και για τις άλλες πλευρές; Το αίνιγμα παραμένει αρχαιολογούμενο,
τουλάχιστον προς το παρόν.
Aπό τoν καιρό του Φερδινάνδου Gregorovius (1889), του επιφανέστερου μέχρι
σήμερα ιστορικού της μεσαιωνικής Αθήνας, έως τους συγχρόνους αρχαιολόγους,
κλασικούς καί βυζαντινολόγους, κοινή είναι η διαπίστωση όσο και αν ηχεί
παράδοξα: Η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία είναι εκείνη που τον έσωσε
από τον αφανισμό, αντίθετα με τόσα άλλα μνημεία που δεν μετατράπηκαν σε
ναούς αλλά ερημώθηκαν φυσιολογικά ή συλήθηκε το οικοδομικό υλικό τους!
Αντίθετα από τους γαυριώντες κατά της Εκκλησίας και του Βυζαντίου
ανυποψίαστους φιλοκατήγορους, τιμή και δόξα πρέπει στους "φανατικούς
ρασοφόρους", που πράγματι διέσωσαν τον Παρθενώνα!
Ακόμη μια κοινή διαπίστωση: Στην Αθήνα, ειδικά, σώθηκαν όλα τα ονομαστά ιερά
σχεδόν άθικτα (Παρθενώνας, Ερέχθειο, Θησειο), ακριβώς γιατί μεταβλήθηκαν σε
ναούς! Εξαίρεση στάθηκε το Ασκληπιείο, που κατεδαφίστηκε λόγω των μικρών του
διαστάσεων και της ακαταλληλότητας του σχεδίου του για εκκλησία.
Ένα μάθημα από την Αθήνα και τον Παρθενώνα
Σοβαροί μελετητές, όχι πάντοτε φιλοχριστιανοί ή φιλοβυζαντινοί, έχουν
επισημάνει την επίδραση ανά τους αιώνες των αρχαίων αθηναϊκών μνημείων στις
βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες του κλεινού άστεως, στα γλυπτά τους
(ας θυμηθούμε τον μοναδικό Άγιο Ελευθέριο δίπλα στη Μητρόπολη!), στα
ψηφιδωτά του Δαφνιού, στις κατεστραμμένες πια βυζαντινές τοιχογραφίες του
ίδιου του Παρθενώνα! Με άλλα λόγια, ο αρχαίος κόσμος και το κάλλος του για
το Βυζάντιο δεν ήταν εχθρός, αλλά ένας οικείος που έπρεπε να προσληφθεί και
μεταμορφωθεί εν Χριστώ, όπως και έγινε! Η Αθήνα επί πολλούς αιώνες
φιλοξένησε, δίπλα-δίπλα, σε αρμονικές σχέσεις, εθνικούς και Χριστιανούς,
όπως φανερώνει και η Μεγάλη Παναγία στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού! Το
ζητούμενο δεν ήταν η ρήξη, η κατατρόπωση και η εξαφάνιση του Άλλου, αλλά ο
διάλογος υπό το νέο φως, του Ευαγγελίου. Δεν υπάρχουσιν υποχθόνιαι
χριστιανικαί Αθήναι, λέγει επιγραμματικά ο Gregorovius. Ανάλογα ο Σεφέρης,
κατά το δίδαγμα που ψηλάφησε στην Κύπρο, πως ο αγώνας γινότανγια την ψυχή του ανθρώπου καθισμένη στα γόνατα
της Υπερμάχου Στρατηγού,
που είχε στα μάτια ψηφιδωτό τον καημό της Ρωμιοσύνης,
εκείνου του πελάγου τον καημό σαν ήβρε το ζύγιασμα
της καλοσύνης
Επιλογή βασικής βιβλιογραφίας
-Γκιολές Ν., Η Αθήνα στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Πολεοδομική
εξέλιξη, Αθήνα 2005.
-Ευρετήριον των μεσαιωνικών μνημείων της Ελλάδος, μέρος Α?, τευχ. Α?, εν
Αθήναις 1927, 34 εξ.
-Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, 1, λήμμα "Αθήναι".
-Κορρές Μ., Μελέτη αποκαταστάσεως του Παρθενώνος ΙΙ/2, Αθήνα 1989.
-"Μέλισσα" (εκδ.), Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια,
Αθήνα 1994.
-Ξυγγόπουλος Α., "Παρθενώνος βυζαντιναί τοιχογραφίαι", Αρχαιολογική Εφημερίς
1920, 36-53.
-Ορλάνδος Α., Βρανούσης Λ., Τα χαράγματα του Παρθενώνος κλπ., Αθήναι 1973.
-Πάλλας Δ., "Η Αθήνα στα χρόνια της μετάβασης...", Επιστ. Επετηρίς Θεολογ.
Σχολής Πανεπ. Αθηνών 28 (1989) 851-930.
-Πουλημένος Γ., Από τον χριστιανικό Παρθενώνα στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου,
Αθήνα 2006.
-Τανούλας T., Τα Προπύλαια της αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, 2
τόμοι, Αθήνα (Βιβλιοθ. Αρχαιολογ. Εταιρείας, 165) 1997.
-Τραυλός Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών κλπ., Αθήναι 1960 (21993).
-Υπουργ. Πολιτισμού, Η Αθήνα από το τέλος του αρχαίου κόσμου ως την ίδρυση
του ελληνικού κράτους [κατάλογος έκθεσης], Αθήνα 1985.
-Castren P. (εκδ.), Post-Herulian Athens: Aspects of Life and Culture in
Athens, A.D. 267-529, Helsinki 1994.
-Der Neue Pauly, 2, λήμμα "Αthenai" και 13, λήμμα "Athen".
-Frantz A., Late Antiquity A.D. 267-700 (The Athenian Agora, XXIV),
Princeton N.J. 1988.
-Gregorovius F., Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter, 2 τόμοι, Cotta
1889 (Μunchen 21980 σε 1 τόμο), [βελτιωμένη και επαυξημένη μετάφραση:
Γρηγοροβίου Φ., Ιστορία της πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας κλπ.,
3 τόμοι, μετάφρ. Σπυρ. Λάμπρου, Αθήναι (Βιβλιοθήκη Μαρασλή) 1904-1906].
-Koder J., Hild F., Tabula Imperii Byzantini 1: Hellas und Thessalia, Wien
1976, λήμμα "Athenai".
-Reallexikon fur Antike und Christentum, Supplementband 1, λήμμα "Athen".
-Reallexikon zur byzantinischen Kunst, 1, λήμμα "Athen".
-The Oxford Dictionary of Byzantium, 1, Νew York-London 1991, λήμμα
"Athens".
-Travlos J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens, London 1971
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου