Οικουμενικός Πατριάρχης ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ:"ἡ εἰσφορὰ τῆς θύραθεν σοφίας καὶ τῶν Γραμμάτων, μάλιστα τῶν Ἑλληνικῶν, εἰς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ ἅγιον ἔργον της"

Ἡ τριακοστὴ Ἰανουαρίου, ἤδη ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τοῦ ἀοιδίμου Αὐτοκράτορος Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ, ἔχει θεσπισθῆ ὡς ἡμέρα κοινῆς μνήμης καὶ ἑορτῆς τῶν τριῶν μεγίστων Πατέρων καὶ Οἰκουμενικῶν Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας:

Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας, καὶ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Ἀρχιεπισκόπων τῆς Βασιλίδος ταύτης Πόλεως.

Ἐπειδὴ οἱ συγκεκριμένοι Πατέρες ἦσαν ὄχι μόνον ἐκ τῶν πλέον πεπαιδευμένων, κατὰ πλάτος καὶ βάθος, εἰς ὅλον τὸ φάσμα τῶν γραμμάτων καὶ τῆς ἐπιστήμης, ἀληθεῖς φιλόσοφοι καὶ πανεπιστήμονες, ἀλλὰ καὶ διαπρεπέστατοι διαχρονικοὶ παιδαγωγοὶ καὶ διδάσκαλοι τῆς κατὰ Θεὸν καὶ τῆς θύραθεν σοφίας καὶ ἀρετῆς, κατ’ ἄγραφον νόμον, ἀπὸ αἰώνων ὑφιστάμενον, ἡ ἡμέρα τῆς μνήμης των καθιερώθη ὡς ἑορτὴ τῆς Παιδείας καὶ τῶν Γραμμάτων.

Μνημονεύοντες, λοιπόν, σήμερον, Βασιλείου καὶ Γρηγορίου καὶ Ἰωάννου, καὶ ἀφοῦ προσεκυνήσαμεν τὴν κοινὴν τιμίαν εἰκόνα των, ὡς καὶ τὰ ἱερὰ λείψανα τῶν δύο τελευταίων, τὰ μετὰ μακρὰν ἀπουσίαν ἐπιστραφέντα εἰς ἡμᾶς καὶ θησαυριζόμενα ἤδη εἰς τὸν πάνσεπτον Πατριαρχικὸν ἡμῶν Ναόν, καλούμεθα πάντες, κατὰ τὸν Ἀπόστολον, νὰ ἀναθεωρήσωμεν τὴν ὅλην ἀναστροφήν των
καὶ νὰ μιμηθῶμεν τὴν πίστιν των.

Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ νὰ σπουδάσωμεν τὴν θεόσοφον διδασκαλίαν των, νὰ ἐγκύψωμεν μὲ ταπεινὴν μαθητικὴν διάθεσιν εἰς τὰ πολύδροσα καὶ ζωηφόρα νάματα τῶν συγγραμμάτων των, νὰ κατοπτρισθῶμεν εἰς τὸ ἦθος των καὶ νὰ ζηλώσωμεν κατὰ πάντα τὸ ἀξιομίμητον προσωπικόν των παράδειγμα.

Τοῦτο θὰ ἦτο ἡ καλλιτέρα ἀπόδοσις τιμῆς εἰς τοὺς ἑορταζομένους «τρεῖς μεγίστους φωστῆρας τῆς Τρισηλίου Θεότητος».

Συνήθως, τὴν ἡμέραν αὐτήν, δοθείσης τῆς μοναδικῆς προσφορᾶς τῶν ἑορταζομένων Ἁγίων εἰς τὰ Γράμματα, οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ρήτορες τονίζουν τὴν προσφορὰν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν ἀνθρώπων της
εἰς τὰ Γράμματα καὶ τὸν Πολιτισμόν.

Ἀλλὰ πρέπει κάποτε νὰ τονισθῇ καὶ ἡ εἰσφορὰ τῆς θύραθεν σοφίας καὶ τῶν Γραμμάτων, μάλιστα τῶν Ἑλληνικῶν, εἰς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ ἅγιον ἔργον της.

Καὶ ἐπειδὴ τοῦτο χρήζει συστηματικῆς σπουδῆς καὶ ἐνδελεχοῦς ἐρεύνης, δὲν εἶναι δυνατὸν εἰς μίαν ὀλιγόλεπτον ἑόρτιον Πατριαρχικὴν ἀναφορὰν
νὰ καλυφθῇ οὐδ’ ἐπ’ ἐλάχιστον.

Ἀκροθιγῶς μόνον τολμῶμεν νὰ προσεγγίσωμεν τὸ θέμα, δίδοντες οὕτως ἀφορμὴν εἰς ἄλλους ἁρμοδιωτέρους νὰ τὸ πραγματευθοῦν μετ’ ἐπιστήμης καὶ νὰ παρουσιάσουν τοὺς καρποὺς τῆς προσπαθείας των.

Ἡ Ἐκκλησία ἐξ ἀρχῆς, ἤδη ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους -οἱ ὁποῖοι εἶναι σφάλμα νὰ ἐκλαμβάνωνται ὅλοι συλλήβδην ὡς ἀγράμματοι- ἐδέχθη πλουσίως τὴν εὐεργετικὴν ἐπίδρασιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καὶ τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας.

Ὁ Ἀπόστολος λ.χ. καὶ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος ἦτο ἄριστος γνώστης τῆς Πυθαγορείου φιλοσοφίας καὶ ἐνήμερος τῆς ἑλληνικῆς σκέψεως, διὰ μέσου τοῦ μεγάλου ἑλληνιστοῦ φιλοσόφου Φίλωνος. Ἡ περὶ τοῦ Λόγου Θεολογία του, ἡ ἐκφραζομένη εἰς τὸν πρόλογον τοῦ Εὐαγγελίου του, προϋποθέτει τὴν ἀντίστοιχον περὶ λόγου φιλοσοφίαν τοῦ Πλάτωνος καὶ τοῦ Φίλωνος.

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος εἶχεν ἀρίστην ἑλληνικὴν παιδείαν.

Οἱ Ἀπόστολοι Πέτρος καὶ Ἀνδρέας εἶχον θαυμασίαν ἑλληνομάθειαν, ὅπως ἄλλωστε προδίδουν αἱ δύο Καθολικαὶ Ἐπιστολαὶ τοῦ πρώτου.

Τὸ ἴδιον καὶ ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς, ὁ ὁποῖος ἐπιπροσθέτως ἦτο καὶ ἰατρός.

Τὰ πρῶτα γραπτὰ κείμενα τοῦ Χριστιανισμοῦ, περιέχοντα ἔκθεσιν περὶ λόγων καὶ πράξεων τοῦ Ἀρχηγοῦ τῆς Πίστεως ἡμῶν, μορφολογικῶς εἶναι συγγενέστατα μὲ ἔργα ὅπως τὰ «Ἀπομνημονεύματα» τοῦ Ξενοφῶντος, αἱ ποικίλαι συλλογαὶ γνωμικῶν τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων κ.λπ. Δὲν ἔχει κανεὶς παρὰ νὰ μελετήσῃ τὴν Καινὴν Διαθήκην καὶ θὰ τὸ διαπιστώσῃ.

Εἰς τὴν κλασσικὴν ἑλληνικὴν ἀρχαιότητα διέπρεψαν διάφοροι φιλοσοφικαὶ σχολαί: ἡ Ἀκαδημία, ὁ Περίπατος, ἡ Στοὰ καὶ ὁ Πυθαγορισμός.

Ἡ Ἀκαδημία, δηλαδὴ ὁ Πλάτων, ἦτο ἡ θεολογικὴ αὐθεντία τοῦ φωτισμένου Ἑλληνισμοῦ καὶ ἐκήρυττε τὸν Θεὸν ὡς τὴν ὑψίστην ἰδέαν. Ὁ ὅρος «Θεολογία» εἶναι πλατωνικὸς καὶ ἀπαντᾶται τὸ πρῶτον εἰς τὴν «Πολιτείαν» τοῦ Πλάτωνος.

Ὁ Περίπατος, δηλαδὴ ὁ Ἀριστοτέλης, ἐκήρυττεν ὡς πρώτην ἐπιστήμην τὴν Θεολογίαν καὶ τὸν Θεὸν ὡς τὸ ὕψιστον εἶδος τοῦ παντός, τὴν καθαρὰν ἐνέργειαν,
τὸ πρῶτον κινοῦν ἀκίνητον.

Ἡ Στοά, ἡ Στωικὴ φιλοσοφικὴ Σχολή, ἐκήρυττε τὴν ἑνότητα Θεοῦ καὶ κόσμου ἐν τῆ φύσει καὶ ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι ἡ δι’ ὅλων τῶν μορίων διήκουσα συνδετικὴ δύναμις, ὁ Λόγος ἤ ἡ ψυχὴ τοῦ κόσμου.

Διὰ τοῦ Ποσειδωνίου δὲ καὶ τοῦ Σενέκα ἐκήρυττεν ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι προσωπικὸς Θεός. Ὁ Σενέκας ἀκόμη ἐκήρυττεν ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι Πατὴρ καὶ σύντροφος τοῦ ἀνθρώπου καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὀφείλει νὰ Τοῦ ἐκφράζῃ τὴν εὐγνωμοσύνην του διὰ τῆς μιμήσεώς Του καὶ καλλιεργείας τῆς ἀγαθότητος.

Ὑπεστήριζεν ἀκόμη ἡ Στοά, δηλαδή ἡ Στωϊκή φιλοσοφία, τὴν ἰσότητα καὶ τὴν ἀδελφοσύνην μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων καὶ τὴν ἀνάγκην τῆς ἠθικῆς μεταβολῆς διὰ τὴν ἀπαλλαγὴν ἀπὸ τὰς ἀλόγους ὁρμὰς καὶ τὴν ἐπίτευξιν ἀπαθείας καὶ σοφίας.

Ὁ Πυθαγορισμὸς συνεδύαζεν ἐπιστήμην καὶ θρησκείαν. Ἐφήρμοσε τὸν κοινοβιακὸν βίον, μὲ σκοπὸν τὴν καλλιέργειαν τῆς ἀρετῆς, ἐδίδασκεν ἀποφυγὴν τοῦ κρέατος καὶ τοῦ οἴνου, ἀπέρριπτε τὰς ζωοθυσίας, ἐκαλλιέργει φιλόσοφον σιωπήν, αὐστηρὰ ἤθη, κοινοκτημοσύνην, αἴσθημα προσωπικῆς εὐθύνης καὶ ἀξίας καὶ αὐτοέλεγχον.

Εἶναι γνωστὴ ἡ καθημερινὴ αὐτοεξέτασις τῶν Πυθαγορείων:
«Πῆ παρέβην; Τί δ’ ἔρρεξα; Τί δέ μοι δέον κ’ οὐκ ἐτελέσθη;»

Ὁ Νεοπλατωνισμός, διὰ τοῦ Πλωτίνου, ἐκήρυττε τὸ Ἕν τῆς Θεότητος καὶ τὰς Τρεῖς θείας ὑποστάσεις, ὡς ὕψιστον δὲ προορισμὸν τοῦ ἀνθρώπου τὴν ἕνωσιν μετὰ τοῦ Θεοῦ, μετὰ κοπιώδη προπαρασκευὴν καὶ ἄσκησιν.


Εἰς τοὺς χώρους αὐτοὺς καὶ τὰς διδασκαλίας των διακρίνει κανεὶς ἐν σπέρματι ἀρκετὰς ἀληθείας τῆς Χριστιανικῆς Θεολογίας, ὡς καὶ πρακτικάς, τὰς ὁποίας ἐφήρμοσεν ἐπὶ τὸ τελειότερον καὶ μὲ βαθύτερον καὶ ὑψηλότερον περιεχόμενον καὶ σκοπὸν ἡ Χριστιανικὴ πρᾶξις.

Διὰ τοῦτο καὶ δὲν εἶναι παράδοξον ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς ἀπερρόφησε πλεῖστα στελέχη τῆς Στοᾶς, τοῦ Περιπάτου, τῆς Ἀκαδημίας καὶ τοῦ Νεοπυθαγορισμοῦ.

Πρὸς τούτοις, ὑπῆρχον οἱ Ἐπικούρειοι καὶ οἱ Σκεπτικισταί, ἡ διδασκαλία καὶ ἡ πρᾶξις τῶν ὁποίων ὅμως δὲν εἶχε σημεῖα συναντήσεως μὲ τὸ Χριστιανικὸν πνεῦμα, καὶ δι’ αὐτὸ ἡ Ἐκκλησία ἐκράτησεν αὐστηρὰς ἀποστάσεις ἀπὸ αὐτούς.

Παραλλήλως πρὸς τὰς Σχολὰς ὡς φιλοσοφικὰ ρεύματα, ὑπῆρχον καὶ αἱ Σχολαὶ ὡς σχολεῖα. Τοιαύτη ἦτο ἡ περίφημος Σχολὴ τῶν Ἀθηνῶν, ἡ ὁποία ἐμόρφωσε τοὺς δύο ἐκ τῶν τριῶν ἑορταζομένων σήμερον Πατέρων, τὸν Μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν Θεολόγον Γρηγόριον, ἀλλὰ καὶ τὸν ὑπὸ τὸ ὄνομα Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου συγγραφέα τῶν περιφήμων μυστικῶν θεολογικῶν συγγραμμάτων, ἐμμέσως δέ, διὰ τοῦ ἀδελφοῦ του Βασιλείου, καὶ τὸν Ἅγιον Γρηγόριον Νύσσης.

Ἡ Σχολὴ τῆς Ἀλεξανδρείας μᾶς ἔδωκε τὸν Ἰωάννην τὸν Φιλόπονον καὶ τοὺς χριστιανοὺς ἐπιστήμονας τῆς Γάζης,
ἡ ὁποία τόσον ταλαιπωρεῖται εἰς τὰς ἡμέρας μας.

Ἐν Ἀντιοχείᾳ ὑπῆρχεν ἡ Σχολὴ τοῦ Λιβανίου, εἰς τὴν ὁποίαν ἐμαθήτευσε, πλήν τοῦ Βασιλείου καὶ τοῦ Γρηγορίου, καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος.

Αἱ Σχολαὶ αὐταὶ ἔδωκαν εἰς σπουδαίους ἐκκλησιαστικοὺς ἄνδρας τὸ παράδειγμα ἱδρύσεως ἀναλόγων Σχολῶν, Χριστιανικῶν πλέον καὶ τῆς «ἀληθοῦς Φιλοσοφίας», δηλ. τῆς Θεολογίας, διδασκαλείων.

Οὕτως ἐδημιουργήθη ἡ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Ἀλεξανδρείας ἀπὸ τὸν Πάνταινον, τὸν Κλήμη τὸν Ἀλεξανδρέα καὶ τὸν πολὺν Ὡριγένη, ὁ ὁποῖος ἐδημιούργησε καὶ ἄλλην κατόπιν ἐν Καισαρείᾳ, μὲ μαθητὰς ἐκεῖ Γρηγόριον τὸν Θαυματουργόν, τοὺς Καππαδόκας καὶ τὸν Καισαρείας Εὐσέβιον.

Εἰς τὴν δευτέραν φάσιν τῆς ἀκμῆς της ἡ Σχολὴ τῆς Ἀλεξανδρείας μᾶς ἔδωκε τὸν Μέγαν Ἀθανάσιον, Δίδυμον τὸν Τυφλόν, Ἡσύχιον τὸν Ἱεροσολύμων καὶ τὸν Ἀλεξανδρείας Κύριλλον.

Ἐδημιουργήθη ἐπίσης ἡ Σχολὴ τῆς Ρώμης μὲ τὸν Ἰουστῖνον καὶ τὸν Ἱππόλυτον, ἡ τῆς Ἀντιοχείας μὲ τὸν Λουκιανὸν καὶ Διόδωρον Ταρσοῦ, καὶ ἀρίστους τῶν μαθητῶν της τὸν Ἰωάννην τὸν Χρυσόστομον καὶ τὸν Θεόδωρον Μοψουεστίας, ἄλλη ἐν Γάζῃ ἀπὸ τὸν Αἰνείαν τὸν Γαζαῖον καὶ ἄλλη ἐν Λυκίᾳ ἀπὸ τὸν Μεθόδιον.

Εἰς τὰς Σχολὰς αὐτὰς ἐδιδάσκοντο καὶ οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι, πλὴν τῶν ἀθέων, διότι ἐξετιμᾶτο ἡ διδασκαλία των ὡς προπαιδευτικὴ εἰς Χριστόν.

Ὅπως λέγει χαρακτηριστικῶς Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς: «Ἡ μὲν οὖν πρὸ τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας εἰς δικαιοσύνην Ἕλλησιν ἀναγκαία φιλοσοφία, νυνὶ δὲ χρησίμη πρὸς θεοσέβειαν γίνεται, προπαίδευσις οὖσα τοῖς τὴν πίστιν δι’ ἀποδείξεως καρπουμένοις. Ἐπαιδαγώγει γὰρ αὕτη (ἡ φιλοσοφία) τὸ Ἑλλληνικόν, ὡς ὁ Νόμος τοὺς Ἑβραίους εἰς Χριστόν ... θεόθεν ἥκειν τοῖς ἀνθρώποις» (Στρωματεῖς Α V).

Οἱ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς καὶ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, μέχρι καὶ Φωτίου τοῦ Μεγάλου καὶ μέχρι Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καὶ Νεκταρίου Πενταπόλεως (διὰ νὰ μὴ ὁμιλῶμεν μόνον διὰ τοὺς ἀρχαίους), ἐπωφελήθησαν τὰ μέγιστα τῆς θύραθεν σοφίας, τῆς φιλοσοφίας, τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης μὲ τὸν πλοῦτον, τὴν πλαστικότητα καὶ τὴν ἐκφραστικήν ὑψηλῶν καὶ λεπτεπιλέπτων ἐννοιῶν δύναμίν της, καθὼς καὶ τῆς ποιήσεως.

Τὰ κείμενά των εἶναι διάσπαρτα ἀπὸ φράσεις, λόγους, ὅρους καὶ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν Ὅμηρον, τὸν Σοφοκλῆ, τὸν Εὐριπίδην, τὸν Ξενοφῶντα, τὸν Ἰσοκράτη, τὸν Δημοσθένη, τὸν Θουκυδίδην, τὸν Πίνδαρον, τὸν Ζήνωνα, τὸν Ἡράκλειτον, τὸν Πλάτωνα, τὸν Πυθαγόραν, τὸν Ἀριστοτέλη, τὸν Χαιρήμονα,
τὸν Πλούταρχον, τὸν Λουκιανὸν κ. ἄ.

Ἐνίοτε ἐντοπίζονται καὶ ἀπομιμήσεις τοῦ ὕφους των εἰς τὰ πατερικὰ κείμενα. Οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ποιηταὶ καὶ ὑμνογράφοι διδάσκονται ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ποιητάς, ἐμπνέονται καὶ ἀντλοῦν ἐξ αὐτῶν ἀρκετὰ εἰς μέτρον, ὕφος, εἰκόνας, λυρισμὸν κ.λπ. Τὸ ἴδιον καὶ οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ρήτορες ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ρήτορας κ.ο.κ.

Πάντα ταῦτα, ὡς γνωστόν, προσελήφθησαν ἀπὸ τὸν Χριστιανισμὸν ὡς φιλοσοφικοὶ ὅροι καὶ ἐτέθησαν εἰς τὴν διάθεσίν του, ὁ ὁποῖος καὶ ἐξηγίασεν αὐτοὺς καὶ δι’ αὐτῶν ἐξέφρασε τὸ βαθύτατον περιεχόμενον τῆς διδασκαλίας του.

Εἰς τοῦτο συνετέλεσαν τὰ μέγιστα οἱ σήμερον τιμώμενοι μέγιστοι Ἱεράρχαι καὶ οἰκουμενικοὶ διδάσκαλοι, οἱ ὁποῖοι συνεδύασαν κατὰ τρόπον ἀξιοθαύμαστον τὸ ἀρχαῖον ἑλληνικὸν πνεῦμα καὶ τὴν χριστιανικὴν πίστιν.

Δὲν ἐπιθυμοῦμεν νὰ σᾶς καταπονήσωμεν διὰ περισσοτέρων.

Ἐὰν ἡ Ἐκκλησία ἀνέδειξε Πατέρας καὶ Διδασκάλους, Ἱεραποστόλους, Φωτιστὰς καὶ ἐκπολιτιστὰς Ἐθνῶν, Διδασκάλους τοῦ Γένους, ρήτορας, ποιητάς, σοφούς, λογίους, ἐπιστήμονας, καὶ ἐὰν ἡ Ἐκκλησία ἵδρυσε Σχολὰς καὶ διδακτήρια, καὶ Πατριαρχικὰς Μεγάλας τοῦ Γένους, καὶ Θεολογικάς, καὶ Ἀθωνιάδας, καὶ Πατμιάδας, καὶ Εὐαγγελικάς, καὶ ἀστικάς, καὶ μέσας, καὶ ἀνωτέρας, καὶ ἀρρεναγωγεῖα καὶ παρθεναγωγεῖα, καὶ ἐφώτισε τὸν λαόν, πέραν τοῦ ἄνωθεν φωτισμοῦ καὶ τῆς ἐπιπνοίας τοῦ Παρακλήτου, ὀφείλει οὐκ ὀλίγα καὶ εἰς τὴν θύραθεν σοφίαν καὶ παιδείαν, πρωτίστως καὶ κυρίως τοῦ Ἑλληνισμοῦ, πρὸς τὴν ὁποίαν,
παραλλήλως πρὸς τὴν ἐσωτερικὴν καὶ ἁγιοπνευματικήν,
ἀποδίδομεν σήμερον τὴν ὀφειλομένην τιμήν.

Χρόνια πολλὰ εἰς ὅλους καὶ καλὰς προόδους εἴς τε τὴν ἔνθεον, ἁγιαστικὴν καὶ σώζουσαν σοφίαν, ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν ὑγιαίνουσαν, πλεῖστα βοηθητικὴν καὶ ἀπαραίτητον κατὰ κόσμον τοιαύτην, τῇ χάριτι τῆς Σοφίας τοῦ Θεοῦ τῆς κατασκευασάσης τὸν κόσμον!

Ὁμιλία τῆς Α.Θ.Παναγιότητος,
τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου
εἰς τὴν ἑορτὴν τῶν Γραμμάτων(Φανάριον, 30.01.2009).